به گزارش خبرگزاری تسنیم از اردبیل، مردم استان اردبیل از گذشته تاکنون ارادتی خالصانه به سرور و سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) دارند، به طوری که در طول تاریخ تا به کنون این شهر و منطقه به پایتخت حسینیت، شهر دارالامان، دارالعرفان و دارالارشاد شهرت داشته است.

مراسم ماه محرم در اردبیل به گونه‌ای باشکوه، زیبا و عاشقانه برگزار می‌شود که عزاداری‌ها و سوگواری‌های مردم این منطقه علاوه بر جلب توجه همگان به این سو اوج ارادت آنها را به ساحت سرور و سالار شهیدان، حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) نشان می‌دهد.

عزاداری دسته‌های محلات شش‌گانه

این مراسم از دیرباز در اردبیل به صورت سنتی برگزار می‌شده و در اصل محله‌های شش‌گانه اردبیل به همراه شعبات خود در بازار اردبیل طی برنامه‌های کاملا ویژه مشغول عزاداری می‌شوند.

عزاداری دهه اول محرم در بازار اردبیل به این شرح است که ده روز اول ماه محرم روز اول دسته‌ها به بازار نمی‌آیند و یک روز هم به جمعه می‌افتد که بازار تعطیل است و روزهای نهم و دهم که تاسوعا و عاشورا هستند اما بقیه شش روز و هر روز یک محله به همراه شعبات تابعه خود در مسیر بازار سنتی اردبیل به ترتیب عزاداری می‌کنند.

هر محله برای خود یک پرچم مخصوص بسیار قدیمی دارد که این علم توسط یک فرد ظاهرالصلاح و شناخته شده در پیشاپیش دسته حرکت می‌کند و گاهی این پرچمها نشانگر قدمت محله مورد نظر و اعتبار مراسمات عزاداری محسوب می‌شود.

مردم عزادار و ریش سفیدان نیز که گاهی پابرهنه پشت عزاداران حرکت می‌کنند با نوای حزن انگیز "حسینیم وای، حسینیم وای"  آرام آرام سینه زنان حرکت می‌کنند و پس از رسیدن به محل مورد نظر صف منظمی را ترتیب داده و مشغول عزاداری می‌شوند.

معمولا محلات و دسته‌جات به طور کاملا مرتب با بیست دقیقه فاصله از هم حرکت می‌کنند و محلات شش‌گانه بزرگ هر یک 13 یا 14 مجلس اجرا می‌کنند که گاهی دامنه عزاداری به شب می‌کشد و هوا تاریک می‌شود.

از قدیم‌الایام رسم بوده محلات پس از عزاداری به محله برمی‌گشتند و مردم محله با چراغهای مخصوص از جمله چراغ زنبوری به پیشواز عزاداران می‌رفتند و در جلوی دسته‌جات عزاداری گوسفند و گاو قربانی می‌کردند و گوشت قربانی را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می‌کردند.

آئین عزاداری در بین مردم عشایر و روستا

با فرا رسیدن ماه محرم مردم عشایر ایل سون استان اردبیل نسبت به برپا کردن آلاچیق عزا با همکاری و کمک یکدیگر اقدام می‌نمایند.

زنان عشایر ایل سون در این مراسم نقش داشته و در طشت‌گذاری کمک حال مردان خود هستند که یکی از آئینها و آداب ایل کوبیدن بر زانو است.

از دیگر مراسم عشایر ایل سون آئین شاخسی است، نذری دادن و اطعام عزاداران از دیگر مراسم عشایر ایل سون استان اردبیل است.

با فرا رسیدن یوم عاشورا عشایر ایل سون نسبت به برگزاری مراسم شبیه‌خوانی نیز اقدام می‌کنند.

شمع‌گردانی، پیش‌درآمدی بر عزاداری عاشورا

همزمان با تاسوعای حسینی و روز نهم ماه محرم روز اقتدا به علمدار نینوا، مردم اردبیل با برگزاری آئین سنتی "شمع‌ گردانی"، عشق و ارادت به علمدار کربلا حضرت ابوالفضل (ع) را نشان می‌دهند و می‌توان گفت که این آئین پیش‌درآمدی برای عزاداری روز عاشورا است.

در این مراسم عزاداری، برخی از آیین‌ها نیز وجود دارند که در طول تاریخ همواره بر سینه نسل‌های یک منطقه، قوم و بین یک جمعیت مشخص و با فرهنگ خاص نشر یافته و منتقل شده است. آئین "شمع گردانی" یکی از این آیین‌هاست که در اردبیل تجلی و به نمادی از عشق و ارادت مبدل شده است.

در روز تاسوعا دسته‌جات عزاداری اقدام به شمع‌گردانی می‌کنند که با برگزاری این مراسم سنتی، عشق و ارادت به خاندان عصمت و طهارت در این روز به نقطه اوج خود می‌رسد. در این آئین که از صبح تاسوعا در شهرها و نقاط مختلف استان اردبیل آغاز شده و تا غروب ادامه می‌یابد، عزاداران با دسته‌های شمع به مساجد مختلف محلات رفته و با روشن کردن شمع که در حقیقت نذری آن‌ها محسوب می‌شود، عشق و ارادت خود را به حضرت ابوالفضل (ع) نشان می‌دهند.

بیوک جامعی، کارشناس مذهبی در این باره می‌گوید: این آئین سنتی بیش از هزار سال در اردبیل قدمت دارد و در زبان ترکی و محلی به نام "شمع ‌پایلاما" معروف بوده و عزاداران حسینی بعد از هشت روز عزاداری در مساجد و خیابان‌ها و محلات اردبیل در روزی که منتسب به علمدار رشید کربلا، حضرت ابوالفضل‌العباس (ع) است اقدام به روشن کردن شمع می‌کنند و در سوگ آن علمدار رشید بر سر و سینه می‌زنند.

وی اوج عزاداری مردم اردبیل را در روز تاسوعا و عاشورا عنوان کرده و می‌افزاید: در تاسوعای حسینی همه دسته‌های عزاداری شامل محلات شش‌گانه، شعبات آن و مردم عزادار به بازار می آیند و ضمن عزاداری آیین شمع‌گردانی را نیز با شکوه خاص و هرچه تمام‌ تر برگزار می‌کنند.

آیین شمع‌گردانی از صبح روز تاسوعا تا اذان مغرب ادامه می‌یابد و عزاداران گاه به صورت گروهی و گاه در قالب دسته‌‌های عزاداری و اغلب نیز با پای پیاده به 41 مسجد شهر اردبیل رفته و با نیتی خالص و با هدف برآورده شدن حاجات خود شمع را روشن و برای شهدای کربلا نیز فاتحه و صلوات می‌‌خوانند.

از دیگر مراسم و وقایع عزادارى روز تاسوعا، دخیل نشستن است. به این معنا کسانى که دچار بیماری‌هاى صعب‌العلاج شده‏اند معمولاً در مساجد دخیل مى‏نشستند. در این خصوص زنان پیشقدم‏تر بوده و براى گرفتن حاجات خویش عده‏اى از آنان روسرى خود را در سقاخانه یا محل قرار گرفتن طشت‏ها در مسجد، گره مى‏زنند و معتقدند که باز شدن گره روسرى‏ها یا لباس افراد حاجتمند گواهى برآورده شدن حاجات آنهاست.

مراسم روز عاشورا

همزمان با عاشورای حسینی، گروه‌های کثیری از عاشقان اهل بیت(ع) در نقاط مختلف شهر اردبیل با برپایی آیین‌های شبیه‌خوانی، فجایع خونبار دشت کربلا را برای عزاداران ترسیم می‌کنند. آیین‌های سنتی شبیه‌خوانی روز عاشورا در اردبیل در میادین و یا مقابل مساجد در سه نوبت سپیده دم، ظهر و شامگاه عاشورا با شکوهی خاص اجرا می‌شود.

مراسم شبیه‌خوانی به دو نوع ثابت و سیار به اجرا در می‌آید، به طوری که در عزاداری‌های روز عاشورا گروه‌های شبیه‌خوانی سیار سوار بر اسب با عبور از خیابان‌های شهر صحنه‌های کربلا را روایت می‌کنند و در برخی از شهرها و روستاهای استان نیز میدانی بزرگ به عنوان نمادی از میدان جنگ مهیا شده و یاران واهل بیت امام حسین (ع) در یک گوشه و لشکریان عمرسعد ملعون در گوشه‌ای دیگر قرار می‌گیرند و با ورود اصحاب امام به کارزار حماسه کربلا و در نهایت با شهادت امام حسین (ع) و آتش زدن خیمه‌ها شبیه‌خوانی به انجام می‌رسد.

کارشناس مذهبی استان اردبیل شبیه‌خوانی در اردبیل را این گونه تشریح می‌کند: شبیه‌خوانی معمولا توسط عده‌ای از عزاداران معتقد و با استعداد انجام گرفته و بازیگران آن به دو دسته تقسیم می‌شوند، موافق خوانان معمولا نقش امامان معصوم و اصحاب ابا عبدالله الحسین (ع) را اجرا می‌کنند، گویش آنها ادبی بوده و به صورت نظم سخن می‌گویند و مطالب خود را به صورت آهنگین روی دستگاه ماهور و گوشه‌های آن ادا می‌کنند.

بیوک جامعی می‌افزاید: مخالف خوان‌ها دسته دیگرند که نقش عمرسعد، شمر و لشکریان یزید را بازی می‌کنند و مطالب خود را معمولا بصورت نثر و با صدای بلند، خشن و خوفناک اداء می‌کنند، موسیقی به ویژه ابزارهایی مانند طبل و شیپور نقش اساسی در ایجاد شور و هیجان در شبیه‌خوانی در استان دارد.

وی در ادامه تصریح می‌کند: نسخه‌هایی که مورد استفاده شبیه‌خوان‌ها و تعزیه‌گردان‌ها قرار می‌گیرد تماماً نثرها و نظم‌هایی است که از گذشته دست به دست و سینه به سینه منتقل شده‌اند. سرآیندگان اشعار تعزیه کاملا مشخص نیستند اما نکته مهم این است که مطالب و تاریخ واقعه کربلا بطور دقیق در شبیه‌خوانی‌ها مشاهده می‌شود و گروه اجرا معمولا حساسیت ویژه‌ای در مورد اینکه تعزیه اجرا شده حتما منطبق بر واقعیت‌های حادثه کربلا باشد به خرج می‌دهد.

عضوت هیئت امنایی محله طوی اردبیل با بیان اینکه ضرورت دارد آیین‌های این ایام با متانت خاص و به دور از هرگونه شیوه‌های بدعت آمیز و سبک برگزار شود، افزود: عزاداریهای امام حسین (ع) حکمتی دارد که باید بیش از پیش احیا شود و مردم استان اردبیل این وظیفه را دارند تا از قیام نهضت عاشورا به خوبی حمایت کرده و این قیام را الگوی خود در زندگی قرار دهند.

مراسمات شبیه‌خوانی که در روستاهای اردبیل هر ساله با سبک و سیاق قدیمی برگزار می‌شود از اهمیت بسزایی برخوردار است و اکثر رسم و رسومات روستایی در بخش ثمرین به ویژه در حوزه عاشورا به صورت بکر و از گزند ایام و حوادث تاریخی سالم مانده است.

محرم گئجه‌لری

شبهای دهه اول ماه محرم‌الحرام  مساجد هر شب از زمانهای بسیار دور تا صبح باز است و خادمین مسجد و هیات امنای مساجد با افتخار مشغول پذیرایی از عزاداران حسینی می‌باشند.

وقتی گروهی از عزاداران که با موزیک و مارش عزا و طبل و شیپور خاصی وارد مسجد می‌شوند هیات امنا مسجد میزبان به شیوه خاصی از دسته عزاداری مسجد میهمان استقبال می‌کنند و هنگامی که عزاداران با یک سبک و سیاق خاصی وارد مسجد می‌شوند در جاهای خالی مسجد منتظر تمام شدن برنامه دسته قبلی می‌مانند و این اوج احترام خود گوشه‌ای از عزاداری عاشقان حصرت اباعبدالله‌الحسین(ع) در اردبیل، پایتخت حسینیت است.

در این شبها بعد از اینکه دسته عزاداری قبلی که عزاداری خود را تمام می‌کند با نظم خاصی می‌نشینند و بلافاصله جوانان و خادمین مسجد با سینیهای بزرگ معمولا چای و هر چیزی که به عنوان نذری در آنجا پخش می‌شود مشغول پذیرایی دسته قبلی می‌شوند.

در این گیر و دار عده‌ای از خادمین مسجد مشغول مرتب کردن کفشهای عزاداران می‌شوند که همه این مراسمات در فصول مختلف بالطبع با هم دیگر تفاوت عمده داشت و گاهی که ایام محرم در فصل سرما و زمستان بود این مراسمات مشکلات خاص خود را  همراه داشته است.

اما آنچه قابل ذکر و تامل است این است که این مراسم ویژه در حقیقت یک سمفونی بزرگ معنوی است که هیچ وقت برای اجرای آن تمرین و آماده‌سازی و هماهنگی صورت نگرفته است.

شاید می توان گفت عزاداری دسته‌های منسجم محله‌های اردبیل در مساجد یک مراسم باشکوه بداهه است که کاملا در یک فضای صمیمی با عنایت خدا و اعتقادات قلبی مردم و عشق به امام حسین(ع) در حقیقت باعث و بانی برگزاری مراسمی می‌شود که همه اجزای آن حتی شعرخوانی و مداحی و هماهنگی سر ضربها در سینه‌زنی و سبکهای مختلف شعری از جمله بحر طویل که بیشتر در عزاداریها مادحین از آن بهره می‌گیرند کاملا اتفاقی و بسیار جذاب و زیباست طوری که در ده روز محرم هر محله و افراد عزادار اصلا بدون اطلاع از اینکه مداح در این مسجد، مراسم عزاداری را در چه موضوعی و با چه شعری می‌خواند، مراسم شکل می‌گیرد و در آن لحظه شاه بیت نوحه‌خوانی توسط عموم مردم به صورت هم‌آوایی و گروه کر شکل می‌گیرد و در نهایت اعضای هیات با مداح همکاری بسیار جالبی را دارند و نقش خود را به عنوان یک عزادار کاملا زیبا و بدون نقص ایفا می‌کنند.

در اصل همه این موارد جز توجهات و عنایات ویژه حضرت سیدالشهدا(ع) چیز دیگری نمی‌باشد.

سنت دیرین شاخسی، واخسی

آیین "شاخسی، واخسی" بنا بر سنت دیرینه همه ساله در دهه آخر ماه ذیحجه به عبارتی از 10روز مانده به محرم در استان اردبیل آغاز می‌شود.

شرکت کنندگان در این مراسم به ویژه جوانان و مردان در میدان شهرها و روستاها دور هم جمع می‌شوند و با به دست گرفتن چوب دستی به عنوان نمادی از شمشیر در دست راست، صف دایره واری می‌بندند و دست چپ خود را از پشت بر کمر نفر سمت چپ خود می‌گیرند و بدین طریق صف فشرده و مرتبی به وجود می‌آوردند و با زمزمه نوحه و مرثیه و مهمتر از همه یک صدا شاخسی و واخسی گویان چنان صحنه حزن‌انگیزی خلق می‌کنند که تماشاگران به یاد مظلومیت امام حسین(ع) و یارانش سر از پا نشناخته اشک ماتم می ریزند.

در گذشته یک ماه قبل از محرم و بیشتر از فردای عید قربان با تشکیل دسته‌های شاه حسینی این شکل از عزاداری آغاز می‌شد به این صورت که در هر کوی و برزنی، روسا و ریش سفیدان مشعل آهنی بزرگی آماه می‌کردند، سپس آن را بر سر چوب قطور و بلندی در مرکز محله نصب می‌نمودند.

هر مشعل مامور و خدمه ویژه‌ای داشت و هم او بود که قبل از غروب آفتاب، مشعلها را با پارچه‌های کهنه و گاهی نیز با چوب و هیزم پرکرده و آماده می‌ساخت و این کار موقعی صورت می‌گرفت که به مشعل هم مقداری نفت ریخته و آتش می‌زدند، شعله‌های آتش اطراف را روشن می‌کرد و در پرتو نور آن صف، مردان به صورت محیط دایره بزرگی درآمده به دور مشعل می‌گشتند و در جواب شعار و ابیاتی که رییس دسته(دسته باشی) با آهنگ ترغیب کننده‌ای می‌خواند، همه با هم ذکر شاخسی(شاه حسین، وای حسین) سر می‌دادند.

اوج این مراسم در ظهر عاشورا و پس از اتمام تعزیه‌خوانی ظهر عاشورا است که عزاداران دسته‌ها، «شاخسی، واخسی» گویان، پس از طی نمودن مسیری طولانی، خود را به خیمه‌های به آتش کشیده شده رسانده و عزاداری سوگ می‌کنند.

آئین "شاخسی واخسی" در اکثر شهرها و روستاهای استان اردبیل و به ویژه در شهرستان مشگین‌شهر به صورت منظم و باشکوه برگزار می‌شودو به تعبیری دیگر این آئین "شاخسی" به نام استان اردبیل در فهرست آثار معنوی ثبت شده است.

آئین دیرپای نذری و احسان در اردبیل

استان اردبیل به عنوان خطه عاشقان حسینی همواره با برگزاری آئینها و برنامه های مختلف در ایام سوگواری سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) و حضرت عباس(ع) نگاه همگان از داخل و حتی از کشورهای همسایه به خود معطوف ساخته است که در این میان یکی دیگر از آئینهایی که به نوعی آمیخته با آئین عزاداری ایام ماه محرم‌الحرام در این شهر بوده، آئین دیرپا و کهن نذری و احسان هست.

مردم دیار دارالارشاد در ایام مختلف محرم نذری‌های متفاوتی پخش می‌کنند و به این امر معتقد هستند که هرکس در این ایام هر حاجتی داشته باشد به واسطه پخش نذورات و پهن کردن سفره احسان برای سیراب کردن نیازمندان و مستمندان به حاجت خود دست می‌یابد و به نوعی این امر موجبات قبول حاجت را تسهیل می‌بخشد.

استان اردبیل به دلیل همین آئینهای ویژه این خطه همه ساله در ایام عزاداری و سوگواری محرم پذیرای هزاران مسافر و گردشگر از اقصی‌نقاط کشور و دنیاست که بسیاری از این مهمانان با دیدن عزاداری ویژه مردم استان اردبیل در وصف حضرت اباعبدالله‌الحسین(ع) و حضرت ابوالفضل(ع) به وجد آمده و آن را افتخاری برای تاریخ اسلام می‌دانند.